Olsztyn24 - Gazeta On-Line
Portal Informacyjny Olsztyna i Powiatu Olsztyńskiego

Dział spadku polega na określeniu wartości całego majątku i jego podziale pomiędzy poszczególnych spadkobierców. W postępowaniu spadkowym nie dzieli się długów spadkodawcy.

Po wydaniu przez sąd spadku postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, w przypadku, gdy spadkobierców jest kilku, powstaje wspólność, która ma charakter przejściowy. Stosuje się do niej odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów art. 1035 i n. k.p.c. Wspólność ta ustaje dopiero na skutek podziału majątku spadkowego. Nie ma jednak obowiązku dokonania takiego podziału.

Skutki działu spadku

Skutkiem działu spadku jest to, że poszczególni spadkobiercy stają się wyłącznymi podmiotami przyznanych im praw majątkowych, np. właścicielami określonych nieruchomości, rzeczy ruchomych, praw. Spadek przestaje istnieć. Zmianie ulega odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe. Od chwili dokonania działu każdy ze spadkobierców odpowiada za długi spadkowe samodzielnie, w stosunku do wielkości przypadającego mu udziału. Formy działu spadku

Istnieją dwie formy działu spadku - umowny i sądowy. Ten pierwszy - gdy strony osiągną porozumienie co do sposobu podziału majątku spadkowego (jest to umowa między wszystkimi spadkobiercami), ten drugi - w braku takiego porozumienia, na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców.

Umowny dział spadku

Podstawowym jego warunkiem jest consensus wszystkich współspadkobierców - co do konieczności dokonania podziału, co do formy i sposobu jego dokonania. Ten sposób działu spadku jest umową, a więc czynnością prawną, by była ona ważna muszą być spełnione pewne warunki, jak posiadanie pełnej zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych przez podmiot, natomiast gdy któryś ze spadkobierców nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, dla ważności umowy wymagana jest zgoda przedstawiciela ustawowego, a gdy spadkobierca w ogóle nie posiada zdolności do czynności prawnych, umowa przezeń zawarta jest nieważna.

Kolejną przesłanką ważności czynności prawnej jest prawidłowość złożonego oświadczenia woli, czyli nie pod wpływem błędu, groźby, czy podstępu. Jednakże uchylenie się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu może nastąpić tylko wtedy, gdy błąd dotyczył stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy (np. wielkość spadku, przynależność do spadku określonych przedmiotów).

Co do ważności umowy o dział spadku ze względu na formę, nie jest wymagana jakaś forma szczególna, możliwa jest także ustna, poza dwiema sytuacjami - jeżeli do spadku należy nieruchomość, umowa o dział powinna być zawarta w formie aktu notarialnego, oraz gdy w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego, a jest nim zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych, przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej.

Ponadto treść czynności prawnej, w tym wypadku umowy o dział spadku, powinna być zgodna z prawem i obyczajami.

Stronami umowy muszą być wszyscy spadkobiercy. W przypadku wcześniejszego zbycia udziału w spadku przez jednego z nich, zamiast zbywcy stroną jest nabywca tego udziału. Strony te muszą zgadzać się co do tego, jakie przedmioty przypadną poszczególnym uprawnionym, czy dokonać działu fizycznego czy cywilnego - poprzez sprzedaż określonego przedmiotu i podział uzyskanej sumy, a także co do wysokości oraz sposobu zapłaty ewentualnych spłat (tzn. kwot, jakie mają otrzymać ci spadkobiercy, którzy ze spadku nie uzyskali żadnych przedmiotów) i dopłat (tzn. kwot jakie winni otrzymać ci spadkobiercy, którzy uzyskali ze spadku przedmioty o wartości mniejszej niż ich udział w spadku) oraz zaliczenia otrzymanych za życia spadkodawcy darowizn itp. W przypadku braku zgody choćby jednego ze współspadkobierców, umowny dział spadku nie może mieć miejsca.

Umowny dział spadku może objąć cały spadek lub być ograniczony do części spadku. Możliwe jest więc np. dokonanie podziału ruchomości wchodzących do spadku i oddanie działu nieruchomości do postępowania sądowego.

Sądowy dział spadku

Dział spadku odbywa się w trybie nieprocesowym, do jego wszczęcia potrzebny jest wniosek o dział spadku. Należy w nim powołać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia oraz spis inwentarza (sygnatura akt, data postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku), jak również podać, jakie spadkodawca sporządził testamenty, gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują. W przypadku, gdy spis inwentarza nie został sporządzony, należy we wniosku wskazać majątek, który ma być przedmiotem działu (co do niego wchodzi). W sytuacji, gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, należy przedstawić dowody stwierdzające, że nieruchomość stanowiła własność spadkodawcy (wyciąg z księgi wieczystej, stwierdzenie nabycia spadku opiewające na spadkodawcę, jako spadkobiercę po właścicielu wpisanym do księgi wieczystej).

Jeżeli stwierdzenie nabycia spadku jeszcze nie nastąpiło i nie został sporządzony zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydaje sąd w toku postępowania działowego.

Sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek. Jednakże z ważnych powodów może być ograniczony do części spadku (np. gdy istnieje wątpliwość, czy wszystkie przedmioty wchodzące w skład spadku stanowiły własność spadkodawcy).

Skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd. Od tego zależy ustalenie wielkości otrzymanych przez spadkobierców części spadku oraz ewentualnych spłat i dopłat. Skład spadku ustala się z chwili śmierci spadkodawcy, wartość przedmiotów spadku - z chwili dokonywania działu. Sąd rozstrzyga także o roszczeniach związanych z istnieniem zapisów i rozliczeniem pomiędzy współspadkobiercami z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych, pobranych pożytków, poczynionych nakładów i spłaconych długów (na przykład sąd orzeka o rozliczeniu czynszu pobranego przez jednego ze spadkobierców od najemcy mieszkania, które weszło do spadku). Po zapadnięciu postanowienia działowego roszczeń tych nie można już dochodzić.

We wniosku należy wskazać wszystkich uczestników postępowania, którymi są spadkobiercy bądź ich następcy (osoby uprawnione do dziedziczenia), zapisobierców, czyli osoby którym zapisano pewne rzeczy lub prawa należące do spadku, a także nabywców udziału w konkretnym składniku majątku spadkowego (np. nabywcę telewizora wchodzącego w skład masy spadkowej).

Współspadkobiercy powinni podać sądowi swój wiek, zawód, stan rodzinny oraz dane co do swych zarobków i majątku, a także zarobków i majątku małżonka, wyjaśnić, w jaki sposób korzystali ze spadku dotychczas, jak również podać inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na rozstrzygnięcie, co każdy ze współspadkobierców ma otrzymać ze spadku.

We wniosku można zawrzeć również inne żądania, bowiem na żądanie uczestnika działu, zgłoszone nie później niż na pierwszej rozprawie, sąd spadku może przekazać sprawę sądowi rejonowemu, w którego okręgu znajduje się spadek lub jego znaczna część, albo sądowi rejonowemu, w którego okręgu mieszkają wszyscy współspadkobiercy. Warunkiem jest tu jednak fakt zamieszkiwania absolutnie wszystkich spadkobierców w okręgu sądu rejonowego, któremu sprawa miałaby być przekazana. Nie jest konieczne, aby żądający podziału spadku przedstawiał projekt podziału spadku. Może jednak zaproponować sądowi we wniosku np. projekt umowy o dział spadku, jak byłaby zawarta, gdyby nie nastąpił sprzeciw któregoś ze spadkobierców.

Prawo do żądania przez spadkobiercę dokonania przez sąd podziału spadku nie jest ograniczone terminem. Można go dochodzić w każdym czasie, a ponadto niezależnie od tego, czy było już dokonane stwierdzenie nabycia spadku.

Istnieją trzy sposoby podziału spadku przez sąd. Fizyczny podział przedmiotów między spadkobierców polega na tym, że dzieli się fizycznie poszczególne przedmioty i przyznaje je poszczególnym spadkobiercom. Z reguły niektórzy spadkobiercy zostają obciążeni w tym wypadku obowiązkiem dokonania dopłat na rzecz innych współspadkobierców, jeżeli majątku spadkowego nie da się podzielić tak, by wartość przedmiotów przyznanych poszczególnym osobom odpowiadała wielkości ich udziałów.

Przyznanie przedmiotów jednemu lub kilku spadkobiercom to drugi sposób, a osoby, które otrzymują decyzją sądu przedmioty należące do spadku, zobowiązane są do spłacenia pozostałych współspadkobierców.

Natomiast podział cywilny, czyli sprzedaż wszystkich przedmiotów i rozdysponowanie uzyskanej stąd sumy, polega na tym, że majątek spadkowy zostaje sprzedany, a uzyskana kwota jest dzielona pomiędzy współspadkobierców w stosunku do przysługujących im udziałów.

Uczestnicy mogą wskazać sądowi sposób, w jaki powinien on dokonać podziału. Sąd jednak odstąpi od sposobu podziału zaproponowanego przez współspadkobierców, gdy jest on sprzeczny z prawem, bądź też narusza interesy innych osób uprawnionych do spadku.

Opłaty

Odnośnie opłat od wniosku o dział spadku, opłatę stałą w kwocie 500 złotych pobiera się od wniosku o dział spadku, a jeżeli zawiera on zgodny projekt działu spadku, opłata ta wynosi 300 złotych. Opłatę stałą w kwocie 1.000 złotych pobiera się od wniosku o dział spadku połączony ze zniesieniem współwłasności, a jeżeli zawiera on zgodny projekt działu spadku i zniesienia współwłasności, opłata ta wynosi 600 złotych.

Zaliczenie otrzymanych darowizn

Przy dziale spadku należy wspomnieć także o darowiznach. Otóż jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny na schedę spadkową także na innego spadkobiercę ustawowego.. Natomiast drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową. Ponadto zaliczenie darowizn na schedę spadkową następuje tylko i wyłącznie przy dziedziczeniu ustawowym (a nie testamentowym).

Dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny uczynionej przez spadkodawcę jego wstępnemu. Na przykładzie wygląda to tak, że jeśli do dziedziczenia są uprawnione wnuki spadkodawcy, muszą one dokonać zaliczenia do wielkości przysługującego im udziału spadkowego darowizny dokonanej na rzecz ich ojca (jeśli nie dożył otwarcia spadku albo jest tak traktowany).

Jeżeli wartość darowizny podlegającej zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W wypadku takim nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny, ani spadkobiercy zobowiązanego do jej zaliczenia, obdarowany nie uzyskuje po prostu żadnej korzyści. Na przykład troje dzieci spadkodawcy dziedziczy spadek o wartości 50 000 zł. Córka jeszcze za życia ojca otrzymała od niego darowiznę o wartości 40 000 zł. Wartość spadku podlegająca podziałowi wyniosłaby zatem 90 000 zł, a wartość udziału spadkowego córki - 30 000 zł (90 000 zł / 3). Ponieważ wartość darowizny (40 000 zł) jest wyższa niż wartość przysługującego córce udziału w spadku (30 000 zł), nie uzyska ona ze spadku żadnej korzyści. Pozostałe dzieci otrzymają udziały spadkowe w wysokości 25 000 zł (50 000 zł / 2).

Jak wygląda zaliczenie na schedę spadkową? Otóż wartość darowizn podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia, następnie oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a potem każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny podlegającej zaliczeniu. Istotną kwestią jest ta, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, ale według cen z chwili działu spadku.

Aleksandra Kisielewska

Studencka Poradnia Prawna

******

Studencka Poradnia Prawna pełni dyżury w Biurze Obsługi Klienta Urzędu Miasta Olsztyna, Pl. Jana Pawła II 1, w poniedziałki w godz. 8.00 - 18.00 oraz od wtorku do piątku w godz. 8.30 - 14.30.