Jesteśmy już po premierze spektaklu „Lata” na podstawie książki Annie Ernaux pod tym samym tytułem. Scenicznej adaptacji i dramaturgii podjęli się Zuzanna Bojda i Tomasz Fryzel, który też wyreżyserował przedstawienie w teatrze Jaracza w Olsztynie.
Jesteśmy już po premierze spektaklu „Lata” na podstawie książki Annie Ernaux pod tym samym tytułem. Scenicznej adaptacji i dramaturgii podjęli się Zuzanna Bojda i Tomasz Fryzel, który też wyreżyserował przedstawienie w teatrze Jaracza w Olsztynie.
Na początek warto pochwalić scenografię Anny Oramus. Lśniące ażurowe kotary zapełniane wyświetlanym kalendarzem, czasem frazami Ernaux, innym razem twarzami aktorów, symbolizującymi upływający czas. I podłoga, ale nie jak zwykle płaska scena, tylko mocno pofałdowana, budząca skojarzenia z naszą wyboistą drogą przez życie. A to pniemy się w górę lub mamy po prostu „pod górkę”, a to „zniżamy loty”, spadamy w dół, bądź idziemy „na łatwiznę”.
„Lata” uważane są za autobiografię autorki. Jak każda autobiografia nie może być do końca prawdziwa, bo utkana jest z zapamiętanych obrazów, wspomnień, lecz także z nieuchronnych fantazji, mimo że Ernaux wspiera swoją pamięć prowadzonym dziennikiem. W pierwszym rzędzie na widowni zasiada wybitna aktorka, Irena Telesz-Burczyk, rówieśnica pisarki. Będzie niczym widz obserwować swoje życie, będzie patrzeć na siebie z dystansu, będzie przeżywać siebie na scenie w ciałach i słowach trzech swoich rewelacyjnych młodszych koleżanek: Barbary Prokopowicz, Agnieszki Gizy-Gradowskiej i Emilii Lewandowskiej. I będzie tam jeszcze udanie partnerujący im Wojciech Rydzio. Może słusznie, bo w każdym z nas jest coś z kobiety, i coś z mężczyzny, i młodość, która chciałaby szybciej dorosnąć, i starość, która marzy o młodości. Będą często padały pytania: co ona myśli? co zrobiła?, bo to będzie próba spojrzenia na „mnie” przez „nią”, choć to wydaje się niemożliwe.
Siedziałem w teatrze w pierwszym rzędzie, od wielkiej Ernaux/Telesz dzieliły mnie dwa miejsca, od sceny jeden krok. I byłem jednocześnie na tej scenie. Tekst „Lat” jest przecież biografią nie tylko autorki, jest biografią pokolenia, jest biografią uniwersalną. Życiem człowieka ukazanym na tle zmieniających się epok, pokoleń, lat. Przekształcającego się najbliższego otoczenia, kraju, świata. Żyliśmy w czasach podzielonych na Zachód i Wschód, ale i tam, i tu spędziliśmy oboje skromne dzieciństwo na prowincji, uczyliśmy się w szkole tych samych przedmiotów, mieliśmy te same problemy z dorastaniem, z przemianą drobnomieszczan w wykształconych i zasobnych obywateli, czytaliśmy te same książki i oglądaliśmy te same filmy, czy sztuki teatralne. Różniły nas lokalne problemy, ale łączyło podobne przeżywanie wielu znaczących wydarzeń na świecie, które wpływały na nasze życie. Przykładowo rok 1968 zapamiętany będzie inaczej we Francji, a inaczej w Polsce, lecz i do nas dość szybko dotarły skutki rewolucji obyczajowej. Rok 1989 dla nas był bardziej znaczący, ale przyniósł również wielkie zmiany na Zachodzie. Po roku 2001 ani tam, ani tu nic nie będzie już takie samo. I ja, jak Ernoux, jak my wszyscy, będę sobie często zadawał pytania: co mogłem zmienić w swoim życiu? co mogłem zrobić inaczej i czy wtedy byłbym szczęśliwszy? Nie dane nam jednak przeżyć naszego życia ponownie, po wielokroć, cofnąć upływającego czasu. To nasze biografie są sensem naszego życia. Warto o tym pamiętać, warto wciąż zadawać sobie pytania o ten sens.
Zarówno pisarka, jak i twórcy spektaklu nie chcą, by umknęło nam z pola widzenia zdanie: „znikną wszystkie obrazy”. Czy na pewno znikną? Końcowa rozmowa Ireny Telesz-Burczyk/Annie Ernoux z młodszą sobą, Emilią Lewandowską, zdaje się temu przeczyć. Bo jest w nas przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Bo zostajemy w naszych następcach, w naszych dokonaniach. Bo świat kształtuje nas, ale i my go kształtujemy. Jednostkowa biografia nie bierze sobie wielkiej Historii tylko za tło. Będąc cząstką, jesteśmy także częścią całego układu. Skoro istnieje efekt motyla, musi też istnieć efekt człowieka. Czasem obserwujemy coś z oddali, czasem uczestniczymy w czymś, pozwalamy na to lub milczymy. Pokolenie autorki ma szczególne doświadczenia w porównaniu z poprzednimi. Powojenny postęp technologiczny, a wraz z nim społeczny przyniósł rewolucję obyczajową, seksualną, równouprawnienie, globalizację, sekularyzację, konsumpcjonizm. A więc szeroko pojmowaną wolność. Dziś szykuje się nam nowa rewolucja. Będzie częścią naszej biografii. Pamiętajmy, że mamy na nią wpływ, wbrew pozorom nie taki mały. Ernoux po mistrzowsku pokazała, że te, pozornie ze sobą niezwiązane, obrazy naszej codzienności nie są zlepkiem przypadkowych wspomnień, a stanowią znaczącą kolekcję osobistych i zbiorowych przeżyć.
Francuska pisarka otrzymała literackiego Nobla 2022 „za odwagę i niezwykłą przenikliwość, z jaką odkrywa korzenie, wyobcowanie i wspólne ograniczenia indywidualnej pamięci”. Ja składam podziękowania twórcom i aktorom spektaklu pt. „Lata” w olsztyńskim Jaraczu. Za to, że pozostawili mnie na długo z refleksjami dotyczącymi odkrywania własnych korzeni, spojrzenia z innej perspektywy na własne przeżycia i tło, które im towarzyszyło.
Jerzy Szczudlik
Olsztyn ma nową galerię sztuki. Tłumy na otwarciu
