W 126. rocznicę urodzin Ericha Mendelsohna, Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa Borussia i Fundacja Borussia zainaugurowały dziś (21.03) działalność Centrum Dialogu Międzykulturowego DOM MENDELSOHNA.
Bet Tahara to Dom Przedpogrzebowy, w którym przygotowywano ciało do pochówku według obrzędowego rytuału żydowskiego. Ten, stojący w Olsztynie przy ul. Zyndrama z Maszkowic 2 obiekt, zbudowano w roku 1912 według projektu ówczesnego studenta ostatniego roku architektury na Politechnice Monachijskiej, Ericha Mendelsohna, później światowej sławy architekta.
I to właśnie ta sława projektanta owego obiektu spowodowała, że mieszkający w Gelsenkirchen „byli olsztyniacy” czyli mieszkańcy przedwojennego Allenstein, rozpoczęli w latach dziewięćdziesiątych poszukiwania olsztyńskich śladów Mendelsohna. Chrystel Becker, urodzona w czasie wojny w Allenstein, zdążyła - wraz z rodzicami - wyjechać z miasta tuż przed nadejściem Armii Czerwonej. Pięćdziesiąt lat później nawiązała kontakt z Andrzejem Sassynem, ówczesnym prezesem Towarzystwa Miłośników Olsztyna i jednocześnie opiekunem miejsc pamięci narodowej, prosząc o pomoc w tych poszukiwaniach. Dzięki nawiązanej wtedy współpracy odrestaurowano kilka zabytkowych, olsztyńskich obiektów, ufundowano tablicę upamiętniającą postać Ericha Mendelsohna w trzech językach: polskim, niemieckim i hebrajskim, a nazwisko Andrzeja Sassyna zostało wpisane do Złotej Księgi w Allensteiner Heimatmuseum w Gelsenkirchen.
Ten zasłużony opiekun miejsc pamięci nadal jest zaangażowany, wraz z żoną Janiną, w opiekę nad zabytkowym obiektem Bet Tahara. Jednak przeprowadzenie profesjonalnej renowacji tego budynku musiało już zostać zorganizowane przez mające więcej możliwości prawnych i organizacyjnych Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa Borussia. W roku 2005 stowarzyszenie podpisało porozumienie ze Związkiem Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczpospolitej Polskiej i przystąpiło do pozyskiwania środków najpierw na zabezpieczenie niszczejącego obiektu, a potem na poddanie go gruntownej, specjalistycznej renowacji.
Prace trwały osiem lat. Zakończono je w styczniu 2013 roku, ale z inauguracją obiektu postanowiono poczekać do 21 marca, dnia urodzin twórcy olsztyńskiego Bet Tahara.
- To jest także dzień urodzin Jana Sebastiana Bacha - mówi Ewa Romanowska, członek zarządu Stowarzyszenia Borussia.
- Tego dnia Erich Mendelsohn, wraz z małżonką, organizowali „Bachanalia”. Poślubiona w roku 1915 wiolonczelistka, Luise Maas, dla sławnego architekta zrezygnowała z kariery solistki. A każdego roku, w dniu urodzin swojego małżonka, poświęcała całą noc na wirtuozerskie popisy instrumentalne dedykowane Janowi Sebastianowi Bachowi.Dlatego też uroczystość inauguracji nowej siedziby Borussii rozpoczęła skrzypcowa Partita d-moll J.S. Bacha w wykonaniu Aleksandry Kawieckiej, uczennicy Państwowej Szkoły Muzycznej II st. im. Fryderyka Chopina w Olsztynie. W trakcie trwającej kilka godzin inauguracji wystąpili też inni uczniowie Państwowej Szkoły Muzycznej I i II st. im. Fryderyka Chopina w Olsztynie pod opieką artystyczną: Doroty Obijalskiej, Mirosławy Nowak-Dobrychłop i Andrzeja Bukowskiego, wykonujący nie tylko utwory Bacha - ulubionego kompozytora Mendelsohna, ale także Charlesa Avisona, Jacoba Weinberga, Beli Kovacsa i Henryka Jabłońskiego. Po przerwie odbył się też pokaz filmu biograficznego o Erichu Mendelsohnie „Mendelsohn’s Incessant Visions” w reż. Dukiego Drora.
Spotkanie uświetnili swoją obecnością przedstawiciele najwyższych władz miejskich i regionalnych, z prezydentem Olsztyna Piotrem Grzymowiczem i członek zarządu województwa warmińsko-mazurskiego Anną Wasilewską.
- To dziedzictwo naszej kultury i historii - mówi prezydent Grzymowicz.
- Jesteśmy dumni, że po tylu latach i zniszczeniach związanych nie tyle z wojną, co z upływem czasu, możemy - dzięki Borussii - cieszyć się wspaniale odrestaurowanym obiektem, który na pewno będzie wizytówką kulturalną naszego miasta. To naprawdę wyjątkowe wydarzenie, cieszę się, że mogę w nim brać udział. Jestem przekonany, że w umiejscowione tutaj Centrum Dialogu Wielokulturowego będzie dobrze służyło temu dialogowi. Bo przecież Olsztyn jest miastem wielu kultur, które koegzystują tutaj od czasów zakończenia II Wojny Światowej.W realizację różnych etapów renowacji tego budynku zaangażowało się wielu wolontariuszy z różnych krajów. Brali oni udział i w zbiórce pieniędzy, i w prowadzeniu różnych prac istotnych dla przywrócenia tego obiektu - perły architektonicznej naszego miasta - do pierwotnej świetności. Teraz, we wspólnej Europie, dorobek kulturowy wszystkich zamieszkujących ją narodów jest elementem dziedzictwa należącego do nas wszystkich, mieszkańców Europy.
- Powinniśmy wszyscy o nie dbać - kontynuuje Grzymowicz.
- I na pewno jesteśmy dumni z tej znakomitej pracy, jaka została wykonana tutaj, w Olsztynie.Pani wicemarszałek Wasilewska podziękowała Fundacji i Stowarzyszeniu Borussia za ich wkład w dzieło promowania kultury naszego regionu.
- Warmia i Mazury to prawdziwy tygiel kulturowy - stwierdziła m.in.
- O czym trzeba pamiętać i chronić to dziedzictwo. Zaoferowała też dalszą współpracę i pomoc ze strony zarządu województwa w dziele tworzenia i prowadzenia Centrum Dialogu Międzykulturowego.
- Dlatego Borussia powinna nazywać się teraz: „Wspólnota Wielokulturowa” - dodał żartem jeden z obecnych.
Joanna Wańkowska-Sobiesiak, pełnomocnik wojewody warmińsko-mazurskiego do spraw mniejszości narodowych i etnicznych, odczytała list od swojego szefa:
„W trakcie ostatniego spisu powszechnego w naszym województwie 153 osoby zapytane o narodowość odpowiedziały: jestem Żydem, jestem Żydówką. Jest to znamienne, bo w roku 2002 tylko 19 osób odważyło się przyznać do swoich żydowskich korzeni. Coś się zmieniło w naszej świadomości i dużą rolę w tym procesie odegrała olsztyńska Borussia. W 1925 roku w Prusach Wschodnich mieszkało 11 337 Żydów. Na ile zachowała się pamięć o nich?” A ten „dom zaprojektowany przez jednego z najznamienitszych przedstawicieli społeczności żydowskiej Prus Wschodnich stanowi symbol pamięci o wszystkich Żydach mieszkających przed wojną na tych ziemiach”.Wyrazem zainteresowania władz Republiki Federalnej Niemiec utrzymaniem pamięci o wspólnym dziedzictwie kulturowym była obecność pani Annette Klein, Konsula Generalnego RFN w Gdańsku.
- Bet Tahara to klejnot w historii tego miasta i cieszę się, że teraz Borussia przywróciła ten obiekt do życia. A rozpoczynające właśnie działalność Centrum Międzykulturowe może liczyć na wsparcie ze strony rządu mojego kraju - powiedziała pani konsul.
Dawna Bet Tahara, obecnie siedziba Stowarzyszenia Wspólnota Kulturowa Borussia i prowadzonego przez Borussię Centrum Dialogu Międzykulturowego, stało się miejscem wielu przedsięwzięć kulturalnych. Obecnie w olsztyńskim Domu Mendelsohna prezentowane są dwie wystawy. Prezentacja Ericha Mendelsohna i jego dorobku architektonicznego powstała w ramach współpracy regionalnej pomiędzy francuskim departamentem Côtes d’Armor a województwem warmińsko-mazurskim. Zdjęcia Tomasza Waszczuka, składające się na wystawę pt. „Fragmenty” powstały w ciągu ostatniego roku, podczas remontu i adaptacji Bet Tahary na Centrum Dialogu Międzykulturowego DOM MENDELSOHNA. To spojrzenie olsztyńskiego fotografika na to niezwykłe miejsce, które odzyskuje dawny blask i powraca do przestrzeni miasta i świadomości jego mieszkańców.
******
Historia renowacji Bet Tahara - Domu MendelsohnaW rodzinnym mieście Ericha Mendelsohna zachowała się jego pierwsza realizacja: Bet Tahara, dawny dom oczyszczenia oraz dom ogrodnika, znajdujące się przy cmentarzu żydowskim na ul. Zyndrama z Maszkowic. Było to jedno z pierwszych zleceń, które otrzymał i zrealizował Mendelsohn, wówczas student architektury Politechniki w Monachium. Budynek został wzniesiony przez gminę żydowską w latach 1912-1913. W 2013 r. przypada 100. rocznica jego powstania. Do czasu istnienia w Olsztynie gminy żydowskiej obiekt pełnił swoją pierwotną funkcję. Jeszcze w latach 50. XX wieku zamieszkiwał tu ogrodnik opiekujący się cmentarzem. Sam kirkut w prawie niezmienionym kształcie przetrwał do końca lat 60. Od początku lat 70. w budynku Bet Tahary mieścił się oddział Archiwum Państwowego - w tym okresie budynek przebudowano i dostosowano do potrzeb archiwalnych magazynów. W połowie lat 90. XX wieku Archiwum opuściło obiekt. Od tej pory nieogrzewany, pozbawiony stałej opieki budynek niszczał, z roku na rok chyląc się ku upadkowi.
Od końca lat 90. środowisko olsztyńskiej Borussii aktywnie włączyło się w inicjatywę ratowania Bet Tahary, jednej z niewielu zachowanych materialnych pamiątek po żydowskiej społeczności przedwojennego Olsztyna. Borussia opracowała koncepcję remontu historycznego obiektu i nadania mu nowej funkcji, która umożliwi jego zachowanie i eksponowanie wszelkich walorów zabytkowych, lecz także wpisanie obiektu w przestrzeń społeczną i kulturową miasta i regionu. Koncepcja ta zakładała, że w dawnym budynku Bet Tahary powstanie Centrum Dialogu Międzykulturowego DOM MENDELSOHNA. Od 2005 r. Borussia dzierżawi obiekt od Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Od tego czasu czyniła starania o pozyskanie środków dla realizacji swoich zamierzeń.
Dzięki wsparciu finansowemu Samorządu Miasta Olsztyna Borussia przeprowadziła w 2006 r. pierwsze prace zabezpieczające obiekt i remont dachu. Miasto wyłożyło także środki na ekspertyzę konserwatorską, niezbędną do podjęcia dalszych działań na rzecz ratowania zabytku.
W 2007 r. dzięki dotacjom berlińskiej Fundacji „Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość” oraz Samorządu Miasta Olsztyna konserwatorzy i borussiańscy wolontariusze z Polski, Niemiec i Rosji prowadzili prace konserwatorskie w sali głównej w Bet Taharze. Efekty ich wspólnej pracy potwierdziły badania specjalistów: po usunięciu wtórnego stropu betonowego z podpierającymi go filarami odkryto kopułę zwieńczającą salę, a na niej oryginalnie zachowane polichromie i - po części - mozaiki, zaprojektowane przez młodego Mendelsohna. Ornamentyka i kolorystyka tych unikatowych malowideł świadczą o wpływach ekspresjonistycznej grupy artystycznej „Blauer Reiter” z Monachium, z którą w czasie studiów blisko współpracował Mendelsohn. W sali zachowała się także oryginalna posadzka z lastryko, którą zdobi gwiazda Dawida.
Konserwacja sali głównej była pierwszym etapem kompleksowego programu konserwacji Domu Mendelsohna. Od 2008 r. Borussia pozyskiwała kolejne środki na ratowanie obiektu, m.in. ponownie z Samorządu Miasta Olsztyna, a także z Krakowskiej Fundacji Komunikacji Społecznej, darowizn osób prywatnych. Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa Borussia, które jest organizacją pożytku publicznego co roku przekazuje wpływy z 1% na rzecz Domu Mendelsohna. W zbiórce środków pomaga także działające od 2007 r. w Niemczech stowarzyszenie „Freunde der Borussia Olsztyn/Allenstein e.V.” (Przyjaciele Borussii Olsztyn), skupiające sympatyków olsztyńskiej organizacji i idei ratowania mendelsohnowskiego obiektu. Ze środków pozyskanych w ostatnich latach przeprowadzono konserwację mozaik na kolumnach w sali głównej, remont konstrukcji budynku oraz wyburzono wtórny łącznik pomiędzy Bet Taharą a domem ogrodnika.
We wrześniu 2010 r. po ponad roku przygotowań, badań konserwatorskich, architektonicznych i przejściu skomplikowanej procedury aplikacyjnej, wnosząc jako wkład własny środki w wysokości 621.397,55 zł Borussia pozyskała fundusze europejskie z Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury 2007-2013. Umowa z Województwem Warmińsko-Mazurskim jako Instytucją Zarządzającą RPO WiM o dofinansowanie projektu „DOM MENDELSOHNA. Remont i przystosowanie zabytkowego domu oczyszczeń Bet Tahara na cele edukacyjne, kulturalne i turystyczne” opiewała na łączną kwotę 2.076.569,25 zł. Dofinansowanie RPO w wysokości 1.449.927,53 zł umożliwiło podjęcie gruntownego remontu obiektu i jego przystosowanie na potrzeby Centrum Dialogu Międzykulturowego. Prace konserwatorskie i budowlane prowadzone od jesieni 2011 r. ze środków unijnych objęły: odtworzenie pierwotnych otworów okiennych i drzwiowych, wymianę stolarki, remont posadzek w Bet Taharze, aranżację konserwatorską i uczytelnienie funkcji pomieszczeń, likwidację wtórnych nawarstwień na ścianach, rekonstrukcję i odtworzenie tynków, mozaik i polichromii, uczytelnienie dawnych podziałów elewacji i odtworzenie tynków, dekorację ścian na sufitach, osuszenie fundamentów obu budynków, wymianę instalacji sanitarnej i elektrycznej, ułożenie chodnika wokół budynków. W poszczególnych pomieszczeniach prowadzono prace dostosowujące je do nowej funkcji. Środki RPO umożliwiły dodatkowo wyposażenie części warsztatowej w domu ogrodnika. Teren cmentarza żydowskiego po badaniach archeologicznych umożliwiających skorygowanie jego granic został otoczony ogrodzeniem.
Prace w Bet Taharze prowadzone były pod nadzorem Miejskiego Konserwatora Zabytków, teren cmentarza żydowskiego znajduje się pod ochroną Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Na każdym etapie prac Borussia ściśle współpracowała z Komisją Rabiniczną oraz właścicielem obiektu, Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.
Europejskie środki z Programu RPO pozwoliły na zakończenie najważniejszego etapu prac adaptacyjnych w obiekcie. Borussia nadal poszukuje środków, które umożliwią zakończenie prac nad jego rewitalizacją, wyposażenie budynku DOM MENDELSOHNA oraz uczytelnienie cmentarza żydowskiego.
Równolegle do prac remontowych i konserwatorskich Borussia prowadziła działania adresowane do dzieci, młodzieży oraz dorosłych mieszkańców miasta i regionu - przypominające o dorobku Ericha Mendelsohna, dziejach społeczności żydowskiej Olsztyna, wielokulturowej historii Olsztyna. Działania kulturalne i edukacyjne wokół Domu Mendelsohna wspierało Miasto Olsztyn, Fundacja im. Roberta Boscha, Goethe-Institut, Warmińsko-Mazurski Urząd Marszałkowski oraz Program UE „Młodzież w działaniu”.
Odrestaurowany staraniem Borussii zabytkowy budynek zyskuje nowa funkcję - Borussia tworzy w nim Centrum Dialogu Międzykulturowego DOM MENDELSOHNA, miejsce edukacji i refleksji, spotkań i wspólnej pracy twórczej ludzi różnych narodowości, kultur i wyznań. Odbywać się tu będą spotkania inicjowane przez Borussię z myślą o młodzieży i dorosłych: wykłady, warsztaty, koncerty, zajęcia dla nauczycieli, uczniów olsztyńskich szkół. Dom Mendelsohna przypominać będzie o samym Erichu Mendelsohnie i olsztyńskiej społeczności żydowskiej, ale także o wielokulturowej historii miasta i regionu Warmii i Mazur.
******
BORUSSIAOd 1990 r. Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa Borussia inicjuje i wspiera działania obywatelskie w sferze kultury i edukacji. Od 2006 r. obok stowarzyszenia działa także Fundacja Borussia. Obie organizacje angażują się na rzecz ochrony i ratowania dziedzictwa regionu i unikalnego krajobrazu kulturowego Warmii i Mazura, rozwoju współpracy transgranicznej. Upowszechniają takie wartości jak: demokracja, tolerancja i wielokulturowość. W działaniach inicjowanych przez Borussię uczestniczy rocznie kilka tysięcy osób w różnym wieku: Polaków, Niemców, Francuzów, Rosjan, Ukraińców, Białorusinów i Litwinów.
Z D J Ę C I A
Sieć „Dziedzictwo Kulinarne Warmia Mazury” rozrasta się...
